Турският пътешественик Евли Челебия прошетал цела Македония далече преди Паисий Хилендарски и създаването на Българската екзархия и не видел ни един македонец. Книгата с неговите записки беше публикувана наскоро и в Македония.
Bulgarian Exarchate
In 1762, Saint Paisius of Hilendar (1722-1773), a monk from the south-western Bulgarian town of Bansko, wrote Istoriya Slavyanobolgarskaya ("History of the Slav-Bulgarians"), a short historical work which was also the first ardent call for a national awakening. In History of Slav-Bulgarians, Paisius urged his compatriots to throw off subjugation to the Greek language and culture. The example of Paisius was followed by others, including Saint Sophroniy of Vratsa (1739-1813), Abbot Spiridon of Gabrovo (d. 1815), Abbot Yoakim Karchovski (d. 1820), and Abbot Kiril Peychinovich (d. 1845).
In seeking to calm down the disturbances, the Ottoman government of Abdülaziz granted the right to establish an autonomous Bulgarian Exarchate for the dioceses of Bulgaria as well as those, wherein at least two thirds of Orthodox Christians were willing to join it, by issuing the Sultan's firman promulgated on February 28 (the Julian calendar), 1870. The firman envisaged a broad autonomy of the Exarchate but would leave it under the supreme canonical authority of the Ecumenical See, i.e. not a full autocephaly.
The Exarchate's borders went on to extend over present-day northern Bulgaria (Moesia), Thrace without the Vilayet of Adrianople, as well as over north-eastern Macedonia. After the Christian population of the bishoprics of Skopje and Ohrid voted in 1874 overwhelmingly in favour of joining the Exarchate (Skopje by 91%, Ohrid by 97%), the Bulgarian Exarchate became in control of the whole of Vardar and Pirin Macedonia. The Exarchate was also represented in the whole of southern Macedonia and the Vilayet of Adrianople by vicars. Thus, the borders of the Exarchate included all Bulgarian districts in the Ottoman Empire.
http://en.wikipedia.org/wiki/Bulgarian_Exarchate
Нова Македония, број 22174 | вторник 4.1.2011
Како син на златар Евлија можел да си ги дозволи патувањата
Изминаа 400 години од раѓањето и 350 години од првото минување низ Македонија на познатиот турски патописец Евлија Челеби, кој оставил значајни податоци за речиси секое катче од Земјата. Зборува за местоположбата на населбите и нивното место во административно-политичкиот систем во Империјата, за органите на власта и обврските на населението, за бројот на маалата, куќите, верските, односно сакралните и световните, односно профаните објекти, за чешмите, потоа за занимањето на населението, менталитетот, обичаите и др. По повод споменатите годишнини ќе проговориме за личноста и делото на Евлија ибн Дервиш Мехмет Зили, познат како Челеби (роден во Истанбул март 1611 г.) Евлија се вбројува меѓу ретките луѓе што целиот живот го посветил на патувања по тогаш пространото Турско Царство и надвор од него, и виденото, чуеното често споредено со службените акти го систематизирал во 10 тома.
Описите за Македонија се содржани во Петтиот, Шестиот и Осмиот том од Патописот. Бидејки во тоа време Македонија, патем како и соседните земји, не била одделна административна единица, во турската документација не е именувано нејзиното име и тој ги користи административните менувања. Територијата на Македонија била во состав на Румелискиот беглербеглак, а во санџаците во кои била вклучена биле зафатени и територии од соседните области. Меѓутоа, во сите т.н. Илирски грбовници и пред Стематографиите на П. Р. Витезович (1701) и на Хр. Жефарович (1741) и потоа, областа Македонија е претставена одделно со посебен грб, а македонски трговци кои патувале надвор од Турската Империја се претставувале како турски поданици од Македонија се разбира во природните граници, во кои останала до 1912 година. Низ Македонија Евлија патувал во 1660, 1661, 1662 и во 1668 година.
http://www.novamakedonija.com.mk/NewsDet...anie=22174
Нова Македония, среда 5.01.2011број 22175 | среда 5.1.2011број 22175 | среда 5.1.2011
Во Скопје Евлија првин го опишува Калето
ЕВЛИЈА ЧЕЛЕБИ НИЗ И ЗА МАКЕДОНИЈА
Првото среќавање на Евлија со Македонија било во 1660 година, кога од Сараево со вујко му Мелек Ахмед-паша, румелиски беглербег одел за Софија. При ова патување тој оставил описи за Скопје, Куманово, Кратово и за Крива Паланка. Во Скопје Евлија првин ја опишува тврдината (Кале).
Од немуслиманските верски објекти споменува ерменска, бугарска, српска и еврејска божја куќа. За Латините (според него Латини се Дубровчаните, односно католиците) вели дека своите верски обреди ги вршат во српските цркви. Изненадува фактот што патописецот не навел дека во тоа време во Скопје имало католичка бискупија, а во 1655 година бискуп бил Андреја Богдани. За градот вели дека е чист со бела калдрма по главните улици. На рекичките во околината имало 1.000 воденици. Зборува за лозјата, овошјето, јадењата и др.
За рајата во Прилеп вели дека претежно зборуваат бугарски и се Бугари и Срби. За Битола Евлија вели дека е хас (феудален посед од најмалку 100.000 акчиња годишно) на Фатима султанка (и имал имунитет). Споменува 70 муслимански храмови, 900 продавници, му оставиле впечаток чекреџиската и терзиската чаршија, безистен со железни капии, 40 кафеани, 20 излетнички (теферич) места, пријатни звуци од харфи, тамбури и др. За време на неговиот престој во Битола се случил немил настан. Ајдутинот Ба/ј/б/о со 500 неверници (христијани) влегле во безистенот, зеле скапоцени облеки и ткаенини во вредност од 70.000 гроша и се повлекле во полето. Споменува и арнаутски одметници. За битолскиот лен вели дека бил попрочуен од мисирскиот (египетскиот).
Од следното патување низ Македонија Евлија Челеби оставил описи за Овче Поле, Штип, с. Балван, с. Мајдан (Кратовско), Кочани, Виница и Царево Село (Делчево) а ние ќе се осврнеме на Штип. Во Штип кој бил во составот на Ќустендилскиот санџак се претставени органите на власта, тврдината, положбата на градот со 2.240 куќи од цврст материјал, џамии, месџидии, медреса, 11 основни училишта, текии, карван сарај со бесплатно ноќевање, 7 анови, 450 еснафски и занаетчиски дуќани, безистен, имарет и др. Паѓа во очи што во три џамии на неделните предавања професорите ги учеле присутните за правилно читање на Куранот на 7-те арапски дијалекти. За градското (турско) население вели дека зборува правилно турски јазик, рајата српски и бугарски, но албански незнаат. Заради близината на Овче Поле во градот се зборувало и на јуручки дијалект, кој Евлија го наречува јуручки јазик. Интересно е што во Штип патописецот споменува 32 вида цреши.
По патувањата низ разни области и земји на Европа и Западна Азија, во 1668 година Евлија Челеби ја посетил Македонија и оставил белешки за нејзините западни и јужни области. Откако патописецот констатира дека источно од територијата на санџакот Елбасан е Охридскиот санџак, го опишува Охридското Езеро и рибарењето во охридскиот и струшкиот дел, а потоа касабата Струга и (среќниот) град Охрид. За Струга запишал дека има 300 куќи, три муслимански маала и многу бугарски и грчки неверници. Со градот управувал емин со 200 луѓе. Рајата од Струга и седум околни села биле ослободени од извесни давачки со задача да ловат риба, но за ловење и продавање риба без дозвола на еминот следувале глоби и телесни казни. Во градот се одржувал 10-дневен панаѓур што го посетувале 40-50.000 луѓе.
http://www.novamakedonija.com.mk/NewsDet...anie=22175
Нова Македония, број 22176 | сабота 8.1.2011
Пустиниците на Света Гора имале и по 270 години
За седиштето на санџакот - Охрид, како впрочем и за други градови, патописецот приведува легенди за основањето на градот и неговото име. Потоа е опишана тврдината во чиј внатрешен дел имало еден месџит, куќа за диздарот, а во големата надворешна тврдина имало 160 куќи на неверниците. На брегот на езерото се наоѓал пашиниот дворец со над 300 простории, со сала за прием, амам и др. При набројувањето на џамиите во оваа рајска населба (според патописецот), прво е спомената џамијата “Аја Софијаирдљуо;, за која вели дека во христијанско време била нивни Ерусалим (Кудус), потоа џамијата “Охризадеирдљуо; со две минариња и дрва во дворот што се издигале до облаците, како и два маалски месџида. Споменати се и шест христијански манастири, добро уредени и населени со по 40-50 калуѓери-патријаршисти. По појадокот и вечерата на поповите во манастирите, од месијанската кујна им се делела храна и на муслимани. Натаму се зборуваа за Долниот град со 17 маала, од кои 10 муслимански и 7 на грчките, бугарските и латинските неверници; за џамиите; месџидите; сараите; медресите; трговски анови; амами; безистен; два имарети (во оној на Охризаде на сиромашните и муслимани и христијани се делело дневно по саан/чинија чорба и парче леб); потоа карван-сарајот (задужбина на Охризаде) со три бесплатни ноќевања; за излетиштата и др. Впечатливо е изнесеното на Евлија за посебниот дијалект на жителите во Охрид. Вели: сиот народ зборува бугарски и грчки, ама воопшто не знае албански, зошто Румелија не е населена со Арнаути.
Натаму Евлија Челеби дава описи за касабата Ресен со 180 куќи, две маала и половината од населението се муслимани, а половината христијани. За касабата Подградец вели дека има 600 куќи, четири маала со четири муслимански храма, два месџида, една медреса, едно теќе, 150 продавници, три ана и на брегот на езерото табачки дуќани. Во касабата Старова патописецот запишал четири маала - половината муслимански, половината христијански. Според законот на султанот Сулејман-хан, и одовде биле одведувани неколку стотини одбрани бугарски и грчки (Рум) момчиња во царската престолнина (во аџеми оглан) како данок во крв (девширме ѓуламлари). Натаму се опишани неколку села и Преспанско Езеро. За седиштето на Леринската каза - градот Лерин, Евлија запишал дека е заостаната населба со 1.500 куќи, 100 дуќани, два ана, 7 мектеби, 3 медреси и др., но не споменува христијани!
Бидејќи Евлија неколку пати поминал низ Македонија, на пр. во Битола и во Скопје бил по 7 пати, има префрлувања при описите на населбите. При едно патување тој зборува за касабите Кавадарци (богата касаба Тиквеш), Радовиш, Валандово (Виландива) со малку муслимани и многу христијани Бугари, а поопширно зборува за Струмица (Уструмџе..., Ајантаџа). Овде е опишана тврдината, која според него била од времето на Александар, но е во рушевини.
Натаму Евлија зборува за Петрич, Мелник, Ветрене во кое покрај муслимански споменува и пет маала на грчки, бугарски и српски неверници; потоа за Орфано; Мал (Ќучук) Бешик; Голем Бешик со топли извори со мирис на сулфур; се задржува на Сидерокапса со сребрена руда чии жили биле дебели колку човечка рака и такво чисто сребро немало ни во Сребреница, Кратово и Ново Брдо.
http://www.novamakedonija.com.mk/NewsDet...anie=22176
Нова Македония, број 22177 | понеделник 10.1.2011
Солун го нарекува Мал Цариград
Натаму патописецот зборува за Лангаза (Љан/и/а/за) на територијата на Солунскиот санџак, која Јуруците и Читаците ја викале Љанказа. Го опишува езерото и минералните извори каде болните се потопувале во кал и оздравувале. За рајата вели дека е претставена од грчки неверници, бугарски негодници и влашки христијани, кои се прехрануваат од лов на птици и риболов. Повеќето од жителите на гратчето Аврет Хисар (Женско, сега Ѓинекокастрон) според Евлија се занимавале со трговија и занаетчиство, а рајата била составена од Грци, Бугари и Срби. За Дојран патописецот вели дека е извонредно изграден и украсен град, средиште на каза во Солунскиот санџак. Споменува лозја и зеленчукови градини во градот, како и многубројни стада овци по планините. За рајата вели дека се грчки и бугарски неверници и малку муслимани. Во езерото споменува многу илјади видови риби, од кои највкусни биле штуката и крапот.
Градот Сер/ез Евлија Челеби го претставува детално. За Долниот утврден град вели дека е стара тврдина исполнета со Евреи и грчки, ерменски, латински, бугарски и српски неверници, со 10 маала христијански и со четири порти. Овде споменува грчко-православна црква, еврејска, ерменска и латинска. Во Големиот утврден град споменува 40 маала, од кои 30 биле муслимански и 10 невернички и еврејски. Градот имал четири илјади еднокатни и двокатни куќи, водоскоци, базени, јавни чешми, фонтани, многу џамии а во 12 се вршело молитва во петоците. Меѓу џамиите најпосетувана била џамијата на Ахмед-паша најукрасена во Румелија исто како џамијата на Јахја-паша во Скопје. Зборува за медресите и училиштата за деца, дека во Сер имало 710 чешми и извори со вода, 2.060 бунари, 5 приватни и општествени амами и 1.060 домашни бањи; 2.000 дуќани, безистен, 17 трговски анови и соби за беќари (дојденци еснафлии) муслимани и христијани. Мнозинството од рајата во Сер вели се грчко-православни Бугари и читашки и јуручки племиња. Натаму се зборува за облеката; за пријатната клима и плодна земја засадена со житни и зрнести култури, лозја, овоштарници, памук; за силни биволи какви што нема ни во Курдистан ни Адана; потоа за излетиштата во околината; за минерална бања за кожни болести и на крајот се опишани гробниците на праведниците (посветени на верата). При патувањето за Солун патописецот опишува две помали населби и потоа опширно зборува за Солун.
Во Солун имало и 300 крчми, во кои, како муслиман вели бесрамно се точело вино. По именувањето на маалата на правоверните (муслиманите), Евлија споменува 10 маала според него на неморалните неверници, во кои се вклучени ерменските, грчките, српските, француските (европските), бугарските и латинските (дубровнички, венецијански и др.) неверници, како и 56 еврејски маала. Куќите на Чифутите и неверниците ги нарекува проклети. Солун го нарекува Мал Цариград зошто во него ги има сите вери и јазици. Инаку повеќето од луѓето во градот зборувале турски, еврејски и знаеле грчки и бугарски. Овде патописецот нагласува дека со Јуруците во Солун командувал нивниот оџак-бег и 400 души биле обврзани да превезуваат топови (со биволи). Во време на војна од целиот санџак се собирало 12.000 души јуручки и читашки воини. Во царското дефтерхане вели биле наречени солунски Јуруци со одделен тапан, знаме и коњска опашка.
http://www.novamakedonija.com.mk/NewsDet...anie=22177
среда, 12.1.2011 Нова Македония,
Муслиманите биле правоверни, а христијаните неверници
Јуручките и циганските бегови во Солун, пак, ги издвојува од преостанатите правоверни, односно ги реди по тристотините француски (европски) претставници и конзули. За христијанското население во Македонија патописецот најчесто го користи терминот неверници (грчки и бугарски), Христијани, Грци-православни (се однесува на сите православни), грко-православни Бугари, Грци, Бугари, Срби, еднаш се споменати Власи-христијани, Латини, Франки (синоним за Европејци), односно не е прецизен во именувањето. Патем и во 18 век истражувачите и патописците немале определено мислење за народите на Балканот.
Иако многу од податоците во Патописот при користењето треба да се споредат со други историски извори, Евлија Челеби нуди толку факти за сите места каде што престојувал, така што тој неможе да биде изоставен од ниеден македонски, балкански и пошироко истражувач на соодветното време.
(крај)
Автор: ПРОФ. Д-Р МИЛКА ЗДРАВЕВА
http://www.novamakedonija.com.mk/NewsDet...anie=22179